نمدمالی،یکی از صنایع دستی روستای خرمکوه عمارلو

نمدمالی،یا تولید نمد یکی از مشاغل روستای خرمکوه عمارلو هست که از گذشته در این روستا رواج داشته ولی امروزه با تولید موکت و فرش های ماشینی و غیره ،همچنین طاقت فرسا بودن و عدم استقبال این هنر می رود که به فراموشی سپرده شود.
نمد،تلٌیک با نقوش و طرح های زیبا هم چنان می تواند به عنوان یکی از صنایع دستی سنتی استفاده شده و زینت بخش منازل ما باشد.
اما ابزار،وسایل ،مواد و روش تهیه نمد
نمد و مواد اولیه :
درنمدمالی عمل بافتن انجام نمی‌شود بلکه با ایجاد فشار و رطوبت و حرارت، موجب درهم‌رفتن الیاف پشمی می‌شوند. دو خاصیت جعدیابی و پوسته‌ای شدن ِ پشم امکان تولید نمد را فراهم می‌کنند۱.پشمی که برای تولید نمد به کار می‌رود پشم بهاره گوسفند با الیاف بلند است. از صابون و زرده تخم‌مرغ نیز می‌توان برای بهتر شدن کیفیت کار استفاده کرد. مقدار پشمی که برای هرمترمربع نمد لازم است با مقدار پشم لازم برای تولید قالی برابر است اما چون زمان تولید نمد بسیار کوتاه‌تر است (حدود یک روز) قیمت آن پایین است۱. معمولا نمدمالان فعاليت خود را از اوايل فروردين ماه آغاز كرده و در اواخر مهرماه خاتمه ميدهند و بهترين پشم در كار نمدمالي پشم شش ماهه اول سال است.
پشم گوسفند: پشم به عنوان مهمترین ماده اولیه برای نمد مالی از خصوصیات ویژه ای برخوردار است که اگر نبود این خصو صیات ویژه در پشم شاید ساخت نمد به عمل نمی رسید.
ویژگی های پشم :
پشم ٬ رشته هایی است که مانند مو وکرک بر روی بدن گوسفند وشتر می رو ید و خشن و زبر و مجعد است و با رشتن آن نخ و سپس پارچه یا انواع فرش بافته می گردد. الیاف پشم از ماده مخصوصی به نام ‹‹کراتین›› تشکیل گردیده و ویژگی اسیدی وبازی را تواما دارد و این بدان جهت است که دارای مقدار مساوی از عوامل ‹‹کر بکسیل›› و ‹‹آمین ››می باشد پشم خام دارای 16 تا 70 درصد نا خالصی بشرح زیر است :
1. چربی ٬ که عامل جلوگیری از شکستن الیاف می باشد و در پوست حیوان تولید می شود .
2.رطوبت ٬ که درصد آن در پشم های مختلف متفاوت است .
3. گرد وخاک ٬ کثافات ٬ مواد معدنی دیگر ومواد گیاهی خشک شده ٬ که برای از بین بردن آنها علاوه بر شستشو باید از روش «خاکگیری و کر بونیزه کردن » نیز استفاده نمود . حدود 90 در صد لیف پشمی از سلول های پوستی تشکیل شده و قابل ذکر است که سلول های پوستی نیروی کشش الیاف پشمی را که به حدود 20تا40 درصد می رسد ونیز رنگ طبیعی آن را تامین می نماید . الیاف پشم طبیعی دارای خواص فیزیکی وشیمیایی است که برای این ماده مهم ٬ کیفیت و ویژگیهایی بوجود می آورد وتا اندازه ای وجه مشخصه مرغوبیت آن است وهمین خصوصیت است که آنرا مناسب بکارگیری در ساخت نمد و بافت فرش می سازد . بهترین پشم در کار نمد مالی ٬ پشم گوسفند و از نژاد مرغوب آن است و در ایران از نواحی خراسان ٬ آذربایجان ٬ فارس ٬ لرستان ٬ خوزستان ٬ کردستان ٬ باختران واصفهان بدست می آید .



مراحل آماده سازی پشم جهت بکارگیری در ساخت نمد پس از اینکه پشم روی بدن گوسفند به حد کافی و مناسب بلند شد ٬ پشم چینی آغاز می شود و بعد از چیدن پشم نوبت به تمیز کردن می رسد . به این طریق که ابتدا خارو خاشاک لای پشم ها را که در اثر موارد مختلف با گوسفند همراه شده ٬ جدا می کنند وپس از آن جهت گرفتن خاک وچربی اضافه وزائد از پشم ٬ آن را با آّب ولرم می شویند . بعد از شستشو وخشک نمودن آن به وسیله کمان ویا در صورت امکان با دستگاه حلاجی پشم را اصطلاحا می زنند که به آن پشم محلوج می گویند . علت اینکه این عمل انجام می شود
این است که :
1.الیاف از هم جدا شود و خاصیت نفوذ پذیری جهت مواد لازم و جدید را پیدا کند.
2.هر لیف خاصیت ارتجاعی خود را باز یابد .
3.مواد خارجی و ناخالصی باقی مانده در پشم ٬از آن جدا شود.
بعد از حلاجی ٬پشم آماده رنگرزی می شود –که در جای خود توضیحات لازم داده خواهد شد.
صابون :
صابون یکی از تمیز کننده ها ی مواد فرش و نمد است .صابون ها از ترکیب روغن جامد و یا مایع یا سود در اثر حرارت فراهم می گردد .این تمیز کننده دارای انواع مختلفی است و اختلاف عمده این گونه ها به جهت نوع چربی و قلیایی ومواد اضافی مصرف شده درآنها می باشد .
صابو ن ها از لحاظ سختی به 4 گروه تقسیم می شود:
الف :صابون های سخت یا صابون سدیم که در خانه ها بکار شستن دست و لباس می رسد.
ب: صابون نرم یا صابون پتاسیم که براثر مشکلات حمل ونقل وبرخی خدمات قیمت آن بالاتر است .
پ : صابون های طبی ٬ مانند صابونهای میکرب کش اسید فنیک ٬ قطران سوبلیمه و غیره ...
ت : صابون های کاغذی که ازطریق تزریق موادلازم به کاغذ فراهم شده وخشک می گردد .
برای تهیه صابون های لباسشویی مقدارسود بیشتری مصرف می گردد تاصابون بدست آمده چربی لباس را بهتر پاک کند . صابون به دلیل داشتن خاصیت قلیایی چربی هارابه صورت ذرات بسیارریز درمی آورد بدینگونه برطرف سازی آن راتسهیل می نماید . برای تهیه انواع صابون چربی هاراباسود سوزآور (سود کاستیک )می پزند وسپس نمک به آن می افزایند. صابون چون درآب نمک حل نمی گردد و روی آب می استد ٬ آن راجداکرده کاملا می شویند ومجددا حرارت داده وبه صورت قالب یاسایر انواع درمی آورند .
درنمدمالی ازنوع الف آن استفاده می کنند که درقسمت مراحل تولید شرح داده خواهد شد .
آب :
آب مایعی است بی رنگ و بی بو و اندکی قابل تراکم مرکب از اکسیژن و هیدروژن که در طبیعت به وفور موجود است . مواد داخل در آب را بر دو گونه اصلی زیر میتوان تقسیم نمود:
الف: سختی ها که بوسیله تصفیه فیزیکی از آن جدا می گردد .
ب: مواد معدنی ترکیب شده با آب مانند کلسیم ٬ منیزیم ٬ پتاسیم. آب را در طبیعت به دو نوع کلی می توان یافت :
1.آب های سطحی : که در سطح زمین یا به فاصله کم از آن در زیر زمین موجود است . مانند آب رود خانه، جویبار٬ دریاچه٬ چاه های دستی و کم عمق
2.آب های زیر زمینی : این آب ها در داخل سطوح زمین نفوذ کرده در طبقات غبر قابل نفوذ جمع می گردد و سرانجام قسمتی از آ ن به روش های گوناگون از جمله حفر چاه ها به سطح زمین هدایت شده مورد بهره برداری قرار می گیرد . آ ب هایی که علاوه بر سایر مصارف در رنگرزی الیاف ٬ پنبه٬ پشم ٬ ابریشم و نیز شستشوی الیاف و ساخت نمد مورد استفاده است.
رنگرزی مواد اولیه پشم (جهت ایجاد نقش در نمد) :
رنگ با چشم دیده می شود و با احساس درک می گردد و عقل آن احساس را در یافت داشته ٬ مورد تجزیه و تحلیل قرار می دهد رنگها در زندگی معنوی و عاطفی انسانها نیز تاثیرات غیر قابل انکار دارند و چه بسا منظره ای با رنگ های متفاوت تاثیرات مختلف بر بیننده می گذارد به طور مثال هوای آفتابی با اشعه طلایین خورشید انسان را شاد می کند و بلعکس هوای بارانی و هوای مرطوب و تاریک باهمان منظره غم فزا است .
رنگ از جهات گوناگون دارای انواع است :
الف:ازلحاظ شیمیایی بردو گونه است :1. رنگ های معدنی 2.رنگ های آلی
ب : از لحاظ سر منشاء بر دونوع است : 1. رنگ های طبیعی 2.رنگ های شیمیایی (مصنوعی )
پ:از جهت اصلی و ترکیبی به گونه های متعدد است از جمله است :
1.رنگ های اصلی : (آبی ٬ زرد٬ قرمز)2. رنگ های ثانویه : ( سبز ٬نارنجی و بنفش )
3.رنگ های درجه سوم : (زرد و نارنجی ٬نارنجی و قرمز ٬قرمز بنفش ٬بنفش آبی ٬آبی سبز ٬ سبز زرد)
اما رنگ های مورد مصرف نمد ها ٬ معمولا همان رنگ های اصلی یعنی زرد و آبی و قرمز است . و در کنار آن از رنگ های طبیعی خود پشم نیز بهره کافی گرفته می شود مانند رنگ سفید و سیاه و قهوه ای که اصطلاحا پشم خود رنگ گفته می شود.
رنگرزی بین نمد مالان بسیار ساده انجام می گیرد ابتدا آب را گرم می کند و سپس مقداری رنگ شیمیایی (رنگ های اسیدی)که امروزه در بازار به وفور پیدا می شود را در مقدار کمی آب حل می کند و به آب داغ روی اجاق اضافه می کند و پس از هم زدن اضافه نمودن مقدار زاج سفید پشم را به محلول آب و رنگ فرو می برند هر از گاهی محتویات پاتیل را هم می زنند تا رنگ به همه پشم نفوذ کند و بعد از ساعتی پشم را بیرون آورده و شستشو می دهند و خشک می کنند .
ابزار و مشخصات دستگاه های تولیدی در نمد مالی :
1. کمان 2. مشته 3. پنجه 4. لوخ یاقالب 5. ماشین حلاجی 6. ماشین مشت ومال
در شغل نمد مالی در گذشته ها غیر از وسیله ای به نام کمان حلاجی و مشته آن ٬ابزار دیگری به کار برده نمی شد اما امروزه باآمدن ماشین حلاجی دیگر از کمان استفاده نمی شود چرا که ماشین کار حلاجی را آسان نموده است ٬ زحمت کار گر نمد مالی را نیز کم کرده است ٬ هم چنانکه سرعت کار را نیز بالا برده است . به هر حال ابزار ودستگا های مورد استفاده در نمد مالی به قرار زیر است :
کمان دستی ساده حلاجی :
کمان حلاجی ٬ کمان مخصوصی است که بدان وسیله حلاجان پنبه و پشم را به منظور جداسازی الیاف آن از یکدیگر می زنند ٬ کمان حلاجی از سه قسمت تشکیل می گردد.
1.چوبی به نام ‹‹ چوب کبود ›› از بید یا چنار که استخوان بندی آن است .
2.بادزن انتهایی که از چوب گردو می سازند و دستگیره ای بدان وسل می شود که نقش لنگر کمان را بازی میکند .‹‹ دف ›› نیز نامیده می شود.
3. زه کمان که در باختران ‹‹ ژی ›› می گویند و آن را از رود ه گوسفند می سازند. حلاج یا ‹‹ مشته یا مضراب ›› که گوشت کوب مانند است به زه کمان ضربه میزند و آن را به ارتعاش در می آورد ٬ این ار تعاشات بوسیله زه به الیاف برخورد کرده آن را از یکدیگر جدا می کند.کمان حلاجی بر دو گونه است :
1. کمان دستی (که شرح آن در بالا آمد)



2. کمان چند زهی که برای زدن الیاف به مقدار زیاد به کار میرود و در عمل به سقف وسیله طنابی آویخته می گردد و الیاف در زیر آن ریخته شده زده می شد.
3.پنجه یا شانه =چوب پنجه
چوب پنچه وسیله ای است برای پهن کردن پشمهایی که برای پوشاندن نقشه روی نقوش می ریزند به اصطلاع زمینه و تنه اصلی نمد را می سازند.
ماشین حلاجی:
این ماشین ٬ وسیله است که از یک واحد ورودی و یک واحد خروجی تشکیل یا فته و در داخل آن قطعاتی بکار گرفته شده تا مانند ار تعاشات کمان عمل کند والیاف و پشم را از هم جدا سازد و خار وخاشاک و نا خالصی پشم را از آن جدا نماید . همچنانکه گفته شد هر واحد نمد مالی یک دستگاه ماشین حلاجی در کار گاه خود دارد.
1.حصیر = بوریا : در منطقه ٬ لخ یا لوخ که در اصطلاح ‹‹ قالب›› نام دارد.
معمولا این نوع حصیر که به عنوان قالب برای نمد مال به حساب می آید از نوعی الیاف نباتی تهیه می شود که خود نمد مال آنرا می بافد. چرا که حصیر بافی خود یکی از صنایع دستی است . حصیر را یا از برگ درخت خرما ویا از ترکه (شاخه نرم درختان ویا نوعی الیاف نباتی بنام لیق و یا از نی مثل: نی باتلاقی و یا نی باغی وهمچنین نی خیزران یا با مبو معروف به هندی تهیه می کنند .
مراحل تولید نمد:
1. ابتدا قالب نمد را در کف کارگاه پهن کرده و نمدمال آماده نقش پردازی می گردند .
استاد کار نمد مال مانند یک نقاش که از ذهن خود کمک می گیرد ٬ وکار را با رنگهای روی نمد (که قبلا به شکل فیتیله یا به پود ضخیم در فرش البته بدون قاب آماده شده ) آغاز می کند . نقشها همچنان بطور ذهنی از گنجینه نقوش سنتی که به یاد سپرده است تهیه می شود . و هر محلی به ویژگیهای نقوش خود ممتاز است . نه به الگوگی مراجعه می شود و نه وسیله ای برای اندازگیری بکار می رود . فیتیله پشمی رنگی مورد نظررا (که قبلا روی ران بادستها به صورت فیتیله یا ریسمان درآورده اند ) در حاشیه نقش بکار می گیرد و معمولا در یک مستطیل دراز با آن طراحی می کنند . این طرح را ممکن است با 2یا 3 رنگ انجام دهند . آنگاه نقش از حاشیه به سوی متن پیش می رود . نقش ممکن مرکب از رشته حرف Sبه شکل زنجیر باشد که گلهای مدور بر گرد آنها تشکیل می دهد بدینسان که با گرداندن پشم بدور شست پدید می آورند . حاشیه ها ممکن است به صورت ٬ مارپیچ ٬ لوزی ٬ ویا هفت و هشت باشدو یا حتی مثلث باشد.بعد از انکه طرح نقوش کامل شد ٬ نوبت به کار ترسیم وجزئییات وپر کردن نقش آغاز می شود . هنگامی که نقش بندی پایان می گیرد ٬ پشم حلاجی شده را به قطر سه سانتی متر نسبتا متراکم روی طرح انبوه می کنند . آنگاه پشم حلاجی شده زمینه را شانه می کنند٬ زیرا اکنون تهیه نقش ٬ یا نقش چیدن به پایان رسیده و مرحله ریختن پشم آغاز شده است . پشمی که اینک بکار می رود از بهترین نوع است زیرا هم بیشتر فرسودگی نمد را باید تحمل کند و هم بیشتر به چشم می خورد . عمل شانه کردن با وسیله ای به نام چوب پنجه ٬ پشم را هموار می کند . ضخامت پشم اینک تا زانو می رسد . بعد از این مرحله نوبت به پاشیدن آب و خیساندن پشم می رسد . سراسر طول و عرض پشم را آب می پاشند و بعد از آن قالب را که پشمها و نقشها روی آن گسترده شده است در کرباس می پیچند وطنابی به دور آن می بندند . اینک کار استاد کار نمد مال آغاز می شود . بدین معنی که روی نمد می ایستند و بیش از یک ساعت آن را با پا از یک دیوار به دیوار دیگر می مالند. البته امروزه این کار را ماشین برقی نمد مالی انجام می دهد .
اینک مرحله اول نمد آماده است . حال دیگر به راحتی می توانند نمد را از قالب جدا کرد و استاد کاران ٬ دیگر بار با دستهای خستگی ناپذیر خود آن را مالش می دهند و قناصی های آنرا بر طرف کرده و در آخرین مرحله لبه های آن را بر گردانده و اصطلاحا لب گیری کنند و نحوه عمل آن بدین صورت است که ابتدا لبه های آن را با مقداری صابون محلول در آب خیسانده و لبه ناقص نمد را که تا یکنواخت نیز می باشند با مقداری پشم که لای لبه های بر گشته قرار می دهند آن را یکنواخت ساخته و دوباره نمد را لول کرده و آماده برای مالش مجدد توسط نمد مالان است . نمد مالان در حالی که پا ها یشان را روی لوله نمد و دستها را روی زانوان گذارده اند نمد را با نشان دادن روی پاشنه هایشان جلو می رانند ٬ سپس پا ها یشان را بلند می کنند ومحکم به روی آن می کو بند آنگاه نفس زنان ٬ نمد را با انگشتان پا به عقب می چر خانند و سرانجام دوباره با پاشنه آن را به جلو میرانند . ضرب این حرکات ٬ساده و به صورت یک – دو .سه . چهار به جلو ٬ و یک دو – سه . چهار به عقب است ٬ و تکیه بیشتر به روی ضرب چهارم است . پس از یک ساعت کار نمد باز می شود و در این حال نقش کاملا در جسم آن جای گرفته است که شبیه به فرش دستبافی به نظر می آید.
استاد کاران دو سوی نمد را گرفته و میکشند که هیچ گونه ناراستی در شکل آ ن نماند که این عمل را ‹‹کش دادن ›› میگویند . سپس همچنان که گفته شد مخلوط صابون و آب و یا آب خالص را روی تمامی سطح نمد می پاشند ونمد را میپچند و این بار به مالش آن با دست می پردازند و پس از آن ٬ دشوار تر از همه مر حله آخر است که دو نفر در حالی که دستهایشان رابه شکل ضربدرنگاه داشته اند همزمان وهماهنگ بایکدیگرنمد رابلند میکنندوبرمی گردانند ٬ بعد خم شده بادستهایشان آن را به زمین می کوبند وشپش درحالی که روی انگشتان پایشانبلند می شوند باتمام قوت به آن فشار می آورند این را ‹‹ به کوب ›› یا چکمال – زانویی می گویند . و هنگامی که نمد به شکل نهایی آماده شد آن را مدت 3 تا 4 روز ٬ بر حسب موقع سال ٬ بیرون می گذارند تا خشک شود و پس از آن نمد را میشویند دوباره خشک میکنند . البته امروزه این مرحله کار را که بسیار دشوار و زحمت بسیاری می طلبد دستگاه نمد مالی انجام می دهد که عمل دستگاه نیز همان ضربه هایی است که به دست استاد کار نمد مال انجام میشد.
نوع تولیدات :
نوع تولیدات این صنعت یا به عبارتی هنر صنعتی انواعی از نمد است که با ابعاد گوناگون تولید میشود . بیشتر تولیدات از نوع فرش انداز میباشد که به ابعاد 3 ٭ 5/1 ویا بیشتر یا کمتر و همچنین به صورت گرد و پادری تهیه میشود .
نوع دیگر تولید ات نمد لباسی است برای چو بانان که در این منطقه به آن خلیک یا خلک میگو یند و نوع دیگر از تولیدات نمد سرکش اسب میبا شد که شکل خاصی دارد و همچنین عرق گیر اسب محسوب میشود و نیز نوع دیگری از آن که کوچکتر از سرکش اسب میباشد به نام زیر زینی اسب تولید می شود که زیر زین اسب قرار میگیرد برای آن که زین از جنس سخت میباشد و احتمال صدمه دیدن بدن اسب میرود که این نمد در واقع اسب را مصون میدارد . نوع دیگر تولیدات آن کلاه نمدی است . که امروزه در این منطقه دیگر خریداری ندارد و تولید نمیشود مگر از روی تفنن و سر گرمی کسی دست به تولید آن بزند .
نقوش به کار رفته:
همچنان که در پیش از این گفته شد نقوش به کار رفته در نمد مالی از گنجینه های نقوش سنتی که به طور ذهنی به نسل جدید رسیده به کار گرفته میشود که در این منطقه شاید به تعداد انگشتان یک دست از آن نقوش باقی مانده باشد .



معنای چند اصطلاح در نمد مالی
او «ave » و اوکشی« ave keshi»: پشمی است که بعد از حلاجی ٬ رنگ شده و بر روی ران نمد مال و بالای زانو با مقداری کشش به شکل ریسمانی در می آورند که در موقع چیدن طرح و نقش نمد بکار می رود.
بکش بپیچ: کشیدن نمد به طرف خود و لوله کردن نمد
پرونده کردن: بعد از این که نقش کاملا در جسم و جان نمد جای گرفت ٬ دو باره اطراف نمد را با آب آمیخته به صابون آغشته می کنند تا حا شیه ها راست در آید و ضخامت آن ها با ضخامت بقیه نمد یکسان شود . حاشیه ها را محکم میمالند تا خودشان را بگیرند . ‹‹ به این عمل پروندParvand) ) کردن می گو یند .»
چوب پنجه: وسیله ای که با آن عمل شانه کردن انجام میگیرد.
شمال بدی ( shomal bedi): لول نمد را علاوه بر راندن به جلو پر تاب می کنند . باز کردن لول نمد و کم کردن لول نمد . شی بدی (shi bedi): لول نمد را به جلو راندن . لول نمد را به جلو پیچاندن
کش دادن ( kesh dadan): استادکاران دو سوی نمد را گرفته و می کشندتا هیچ گونه ناراستی درشکل آن نماند که به این عمل کش دادن می گو یند.
کلوخ یا « لخ »(قالب) : یک تخته حصیر که از پوسته حصیر که لیف مانند است وحالت انعطاف پذیر دارد ٬ تهیه شده و با نخ های پنبه ای تقریبا ضخیم توسط خود نمد مال بافته می شود و به عنوان قالب جهت چیدن نقوش نمد (نوار چینی) روی زمین پهن می کنند و نمد را قالب گیری می کنند . در بعضی مناطق به جای حصیر از پارچه ضخیم استفاده می شود (به آن ماده هم می گویند.)
نقش بندی: چیدن نوار های رنگی پشم وایجاد طرح برای نمد یا (اوکشی)